Is spiritualiteit onderdeel van vitaliteit?

Vitaliteit betekent voor ons simpelweg meer leven en er zijn diverse factoren die eraan bijdragen of er juist afbreuk aan doen. Met een toename in belangstelling voor spiritualiteit, rijst de vraag of spiritualiteit noodzakelijk is voor vitaliteit.

Het begrip spiritualiteit heeft verschillende betekenissen voor verschillende mensen. Sommigen koppelen het met religie en dat kun je vertalen naar het actief belijden in de vorm van het bezoeken van kerken, synagogen, tempels of een moskee. Anderen praktiseren geen religie, maar hebben spirituele overtuigingen of ervaringen zoals verbintenis met de natuur, de ervaring van de collectieve eenheid en transcendentie, het overstijgen van het stoffelijke. In de positieve psychologie proberen ze het nog verder op te rekken met zingeving in het leven, hoop, sociale participatie, innerlijke rust en welbevinden in het algemeen. Met al deze verschillende vertalingen is het lastig het aandeel van spiritualiteit in het goede leven te bepalen. Wij sluiten daarom de aanvullingen van de positieve psychologie uit als het gaat om de definitie van spiritualiteit en houden het bij spirituele overtuigingen en ervaringen die te maken hebben met verbintenissen buiten mensen om (Koenig H 2008).

Meer leven kan ook vertaald worden naar het goede leven. De oude Grieken schreven al over het goede leven en Aristoteles noemde het eudaimonia, een moraalfilosofisch begrip dat gaat over een goed leven en het goede handelen, maar dat veelal vertaald wordt naar geluk. Aristoteles heeft een ander idee over geluk dan doorgaans bedoeld wordt. Vandaag de dag is geluk iets dat je ervaart in het moment, terwijl Aristoteles kiest voor het einddoel en hoe men geleefd heeft. Het is om die reden dat hij er naar refereert als het goede leven en niet het prettige leven. Centraal in zijn weg naar het goede leven is het goede handelen. Het goede doen gaat alleen niet altijd gepaard met plezier. Het kan namelijk ook gepaard gaan met het weerstaan van verleiding en het brengen van offers. Het draait om een leven lang goed handelen en men belandt dan in het domein van deugden en moraliteit. Het goede leven heeft volgens Aristoteles meer te maken met zingeving dan met geluk en het is een inspiratiebron voor onderzoekers in de positieve psychologie. Een andere manier van het meten van het goede leven is de persoonlijke ervaring van tevredenheid van het leven tot nu toe. Het tevredenheidsonderzoek van Ed Diener, één van de grondleggers van de positieve psychologie, vormt daar een goede basis voor. Als men hoog scoort op tevredenheid, dan is het een goed leven geweest. Daarnaast is het de vraag of dit los te koppelen is van gezondheid en levensverwachting. Een definitie van het goede leven is dus  zo gemakkelijk nog niet. We kiezen daarom voor de grootste gemene deler:  voldoende controle ervaren waarmee men beslissingen kan nemen, waar men zich goed en niet per se plezierig bij voelt, die geen direct nadelige gevolgen hebben voor de gezondheid. Met deze definitie kunnen we naar de vraag of spiritualiteit een aspect is van het goede leven.

Over het algemeen wordt aangenomen dat religie doorgaans kan leiden tot een verbetering van het leven en soms een verslechtering van het leven. Dit in contrast met niet-religieuze spiritualiteit, dat bijvoorbeeld in een Brits onderzoek gecorreleerd werd met een verslechterde mentale gezondheid (King M 2013). Zij zaten eerder aan psychotrofische medicatie, gebruikten vaker recreationele drugs en hadden vaker last van angststoornissen. In een parallel meerlandenonderzoek bleek religie ook niet te beschermen tegen depressie en in sommige gevallen zelfs gecorreleerd te worden met een verhoogd risico op depressie. Het beeld is dus niet zo heel zwart-wit. Het verklaart echter niet waarom religie vaker wel dan niet wordt gecorreleerd met een algemeen beter welbevinden. Het heeft mogelijk te maken met wat men doet met religie, namelijk het samenkomen in een ruimte waar men het geloof belijdt. Het samenkomen en het delen van een overtuiging geeft binding. Dit is een terugkerende vinding en in een overzichtsartikel vindt men ook sterke aanwijzingen dat het beschermende effect vooral lijkt voort te vloeien uit binding, niet met een hogere macht, maar met andere mensen. Religieuze gemeenschappen waarin men voor elkaar zorgt, is het algemeen welbevinden en de levensverwachting hoger (Hovey JD 2014). Daarnaast lijken seculiere mensen het ook uitstekend te doen en dat heeft geleid tot het benadrukken van zingeving in plaats van spiritualiteit.

Eudaimonie, dat men tegenwoordig vertaalt naar zingeving, krijgt na 2.300 jaar weer meer draagvlak door het werk van Victor Frankl en de Carol Ryff. Hoewel Frankl zich vooral richtte op zingeving, heeft Ryff zes factoren gedefinieerd voor psychologisch welbevinden, waaronder zingeving. Ook in het PERMA model van positieve psychologie is zingeving (Meaning) terug te vinden. Geen van de modellen heeft het echter over spiritualiteit in de zin van verbintenis buiten mensen om. Het is mogelijk om die reden dat men steeds vaker spiritualiteit vertaalt naar zingeving en het zou betekenen dat spiritualiteit slechts een weg is naar zingeving. Toch is het nog maar de vraag of zingeving een belangrijke factor is. Een deel van het idee is gebaseerd op een misverstand, namelijk dat iets zin heeft. In een wereld, waarin toeval de overhand heeft, heeft het leven geen zin, je geeft het zin. Zingeving is daarom niet het streven naar een hoger doel, maar ‘slechts’ een verandering van perceptie. Het is onwaarschijnlijk dat zingeving specifiek van belang is voor het welbevinden van mensen. Zingeving kan wel bijdragen aan welbevinden als het ingezet wordt als copingsmechanisme, waarin men betekenis geeft aan het lijden. Het wordt daarmee draaglijker, maar het betekent niet dat de onderliggende oorzaak verdwijnt. Ook doodgaan kun je namelijk zin geven, door jezelf op te offeren, maar met het goede leven heeft het niet zoveel te maken.

Voor Aristoteles is het duidelijk dat het goede leven vooral gemeten wordt aan het einde van het leven en dat maakt onderzoek lastiger, vanwege de lange duur. Toch zijn er diverse onderzoeken waaronder de Grant-, de Gluck- en de Termanobservaties, waarvan de deelnemers hun leven lang vanaf hun tienerjaren om een aantal jaar onderzocht en geïnterviewd zijn. De bevoorrechte mannen van Harvard, waaronder John F. Kennedy, arbeiders en jonge hoogbegaafden, behoorden tot deze populaties. Het leidde tot interessante vindingen, aangezien dat een relatief grote tevredenheid en goede gezondheid niet afhankelijk lijken te zijn van de hoeveelheid groente en fruit die gegeten wordt, ook niet of je getrouwd bent, de hoeveelheid zingeving of lage stressniveaus, maar met het hebben van goede relaties. Ook als je arm bent kun je spiritueel zijn en zingeving hebben, maar het zal om verschillende redenen niet beschermen tegen een kortere levensverwachting, als er geen goede relaties zijn. Zelfs met goede relaties is het duidelijk dat het onvoldoende is, simpelweg omdat armoede autonomiedeprivatie is. Dat Aristoteles het niet heeft over autonomie heeft te maken dat autonomie niet direct gekoppeld wordt met een deugd, maar met egoïsme. Dat is overigens een misverstand, want je kunt de autonome beslissing nemen om anderen te dienen. Dat men het in de positieve psychologie ook niet heeft over autonomie is eveneens opvallend, mede omdat data uitwijzen hoe belangrijk het is voor het welbevinden (Ng JY 2012). Het suggereert dat men de moreel superieure weg kiest in de beste traditie van de oude Grieken. Het betekent echter niet dat we daar per se beter mensen kunnen helpen.

De vele definities van spiritualiteit maken het lastig om het onderwerp goed te onderzoeken, maar als men uitgaat van een verbonden voelen met iets groters en niet-menselijks, dan is het duidelijk dat spiritualiteit niet per se het leven verrijkt of beschermend is voor de gezondheid. Aangezien er ook voldoende data voor handen zijn waarin spiritualiteit kan schaden, ligt het voor de hand om onderliggende factoren te bestuderen, waaronder die van autonomie en het hebben van goede relaties. Spiritualiteit kan een onderdeel uitmaken van een vitaliteitstraject, maar er is weinig bewijs voor het idee dat dit een noodzakelijk onderdeel is.