Cortisol onbegrepen deel 1: Bijnieruitputting, stresssyndroom van de 21e eeuw?

In de huidige maatschappij waarin de prestatiedruk hoog ligt, vele impulsen ons constant overvallen en waar men doorlopend zorgen kan hebben door het nieuws te volgen, ligt chronische stress op de loer. Fysieke en psychische stress leiden in meer of mindere mate tot de afgifte van vecht- en vluchthormonen adrenaline en cortisol door de bijnier. Volgens sommigen zou de chronische maatschappelijke druk leiden tot een ziekte genaamd bijnieruitputting.

Cortisol
Cortisol, ook wel het belangrijkste stresshormoon genoemd, remt vetopslag, opname van eiwitten en zet de lever aan tot afgifte van glucose. Daarnaast tempert cortisol het immuunsysteem en houdt het water vast. Dat zijn allemaal handige voorzorgsmaatregelen voor als er fysiek gevaar dreigt. Dit fysieke gevaar was ooit incidenteel, maar de veranderde maatschappij waarbij de tijger niet meer het roofdier is maar een prooi, heeft de druk door fysieke stress tot ongeveer nul gereduceerd. Daarentegen zijn de psychische stressoren flink toegenomen. Wij zijn van incidenteel fysieke naar chronisch psychische stress gegaan. Dit zou volgens de chiropractor James Wilson leiden tot bijnieruitputting, zoals besproken in zijn gelijknamig boek.

De bijnier(schors)
In de hormonale stress-as speelt de bijnier een belangrijke rol. De klier die zich boven op de nier bevindt, produceert namelijk de vecht- en vluchthormonen adrenaline en cortisol. De eerste is vooral acuut en treedt heftig op om vervolgens snel weg te ebben. Cortisol dat volgt heeft een veel langere en meer sluimerende werking. De bijnier heet in het Engels adrenal gland en bijnieruitputting is daar bekend onder de naam Adrenal fatigue.

Bijnieruitputting
Het is onduidelijk wat uitputting van de bijnier precies betekent, want wanneer is het uitgeput? Hoeveel minder moet het produceren, alvorens dit vastgesteld kan worden worden? Daar blijkt geen data van te zijn, geen norm. Als er sprake zou kunnen zijn van bijnieruitputting, dan weet niemand wanneer dit plaatsvindt. De societeit van endocrienologen, stelt daarom het volgende:

“Adrenal fatigue” is not a real medical condition. There are no scientific facts to support the theory that long-term mental, emotional, or physical stress drains the adrenal glands and causes many common symptoms.”

Volgens deze organisatie zijn er geen aanwijzingen voor het idee, dat langdurige stress leidt tot uitputting van de bijnier. Op een of andere wijze moet Wilson dus meer weten dan 14.000 endocrienologen, die deze societeit rijk is.

Uitputting
Het idee van uitputting is niet nieuw en zo wordt bijvoorbeeld geopperd dat (geraffineerde) koolhydraten leiden tot uitputting van de alvleesklier, maar daar is weinig basis voor (Lidia S 2012). De alvleesklier kan weliswaar minder insuline gaan produceren, maar dat is niet het gevolg van koolhydraatconsumptie, maar van inflammatoire schade. Voortdurend ‘stressen’ zou volgens Wilson leiden tot een uitgeputte bijnier. Ook daar is weinig tot geen basis voor, zoals de endocrienologen stellen. Aangezien de bijnierschors tot aanmaak van cortisol wordt gezet door ACTH uit de hypofyse, is het ook mogelijk dat het de hypofyse te weinig produceert. Waarom is het geen hypofyse-uitputting. De hypofyse krijgt weer commando’s van de hypothalamus door middel van CRH. Als er te weinig CRH wordt aangemaakt, dan zou het hypothalamusuitputting zijn? Er zijn dus legio stappen in de keten die kunnen leiden tot verminderde cortisol aanmaak. De bijnierschors aanwijzen als schuldige is nogal voorbarig. Het is zelfs nog maar de vraag of cortisol een belangrijke rol speelt.

Geen relatie tussen cortisol en vermoeidheid

De eerste vraag van de Wilsonlijst begint met de vaststellen van onverklaarbare vermoeidheid. Het doet vermoeden dat het een belangrijk symptoom is. De relatie is echter onderzocht en in een recente meta-analyse van 19 onderzoeken niet gevonden. Hierbij is gekeken naar onverklaarbare vermoeidheid en naar chronisch vermoeide patiënten, die uiteindelijk geen afwijkende cortisolniveaus bleken te hebben.

Nauwelijks relatie tussen cortisolafgifte en acute psychische stress

Daarnaast is het nog maar de vraag of psychische stress wel leidt tot de noemenswaardige productie van cortisol. In een recent overzichtsartikel bleken 49 experimenten, waar een stresstest is toegepast op deelnemers, slechts in 25% te leiden tot verhoogde afgifte van cortisol. Dat terwijl andere cardiovasculaire indicatoren, die gepaard gaan met psychische stress, zich consistent manifesteren. Driekwart van de deelnemers produceerde dus helemaal geen verhoogde hoeveelheden cortisol en van de minderheid bij wie het wel meetbaar was, bleek de hoeveelheid weliswaar statistisch significant, maar fysiologisch irrelevant. Het vormt geen stevige basis voor het concept bijnieruitputting. Dit zijn echter allemaal acute experimenten geweest en daarom is het ook interessant om een lange termijn studie te bespreken.

Subjectieve stress wel een voorspeller van coronair falen, maar cortisolniveaus daarentegen niet

Een van de meest interessante studies op het gebied van stress, cortisol en coronaire incidenten is de Whitehall II studie. Dit is een doorlopend onderzoek onder 10.000 Britse ambtenaren, die regelmatig ondervraagd en onderzocht worden. Ook bij hen werd psychische stress gemeten, evenals een hele hoop andere parameters waaronder cortisolafgifte, bloeddruk, buikomvang, etc. Na 8 jaar werd de groep die een coronair incident (hartaanval) overkomen was, geanalyseerd. Subjectieve stress bleek de beste voorspeller te zijn van een coronair incident. Ook andere parameters bleken in meer of mindere mate voorspellend. De hoeveelheid cortisol had echter geen voorspellende waarde. De door Wilson voorgestelde relatie is dus duidelijk niet zo klip en klaar.

Ziekte of syndroom?
Het is onduidelijk wat er precies bedoeld wordt met bijnieruitputting. Er is geen mechanisme bekend en daarom wordt het een syndroom genoemd, een cluster van symptomen. Daar is op zich niets mis mee, want er zijn veel syndromen. Laten we daarom kijken naar de symptomen en die kunnen deels herleid worden aan de vragenlijst die Wilson op zijn website heeft staan.

____ Ben je onverklaarbaar moe?
____ Moeilijkheden met ‘s ochtend opstaan?
____ Koffie, cola, energiedranken, frisdranken, zoute of zoete snacks nodig om de dag door te komen?
____ Leeg, uitgeput en gestressed?

Als je deze vragen positief beantwoord, dan zou je volgens Wilson wel eens bijnieruitputting kunnen hebben. Je zou overigens op basis van deze antwoorden, ook talloze andere syndromen kunnen hebben en dat maakt de vragenlijst weinig discriminerend. Zulke symptomen passen bijvoorbeeld zeer sterk bij elke moderne populatie, die chronisch slaapgebrek heeft. Dat is geen psychische stress, maar fysieke stress. En toegegeven, psychische stress kan leiden tot slaapgebrek, maar leuke televisie ook. Weinig discriminerend dus en er zijn met andere syndromen nog meer overeenkomsten te vinden.

De symptomen van…
Als je verder in het boek van Wilson kijkt, kun je nog een aantal andere symptomen bij elkaar schrapen. Zo wordt er onder ander gesproken van vermoeidheid, slaapstoornissen, slechte stoelgang, zwak immuunsysteem, snel koud, snel geïrriteerd, mentruatieproblemen. Dit zou allemaal het gevolg zijn van psychische stress en de symptomen zouden wijzen op een stressyndroom genaamd bijnieruitputting. Kenmerk van een syndroom is natuurlijk wel dat het een unieke constellatie moet zijn, want anders heeft het geen nut om er een apart syndroom van te maken. Het probleem is dat er absoluut helemaal niets unieks is aan dit stresssyndroom. De symptomen kennen we al en zien dit cluster vaak bij een eetstoornissen. We zetten ze even naast elkaar.

Syndromen moeten unieke clusters zijn van symptomen en die van bijnieruitputting is een kopie van veel eetstoornissen.

Eetstoornissen?
Het is opvallend hoeveel emotie er komt kijken bij voeding, zeker als het gaat om mensen die overtuigd zijn van het bestaan van bijnieruitputting. Hardop twijfelen aan het bestaan van dit syndroom leidt tot ongekend felle reacties. Daar is nog begrip voor op te brengen, als iemand met een ziekte, niet serieus wordt genomen. Het probleem alleen is dat het niet bij ziekte blijft. Een foto van een boterham met mayonaise en chips, die we op onze openbare Facebook plaatsten, leidde tot geëmotioneerde reacties. Je hoeft geen psycholoog te zijn om te zien dat deze reacties disproportioneel fel zijn. Het sterkt alleen maar het idee, dat er sprake moet zijn van een onderliggende stoornis.

Een onschuldige foto op onze Facebook leidde tot ongekend felle reacties

Cortisol en schildklier
Professionals die zich bezighouden met bijnieruitputting, die blijken zelden of nooit een cortisolmeting te hebben afgenomen. Ze gebruiken het ook niet als diagnostisch instrument, maar zijn wel overtuigd van een afwijkend cortisolprofiel. Het bevreemdt ons. Ook zorgwekkend is dat zij geen idee lijken te hebben hoe ze een burnout, slaapgebrek of depressie van een eetstoornis kunnen onderscheiden. Dat bevreemdt ons dan weer niet, aangezien ze een medische diagnose adopteren uit een consumentenboek.

Toch is niet alles uit de lucht gegrepen. Een afwijkend profiel in de cortisolafgifte bestaat namelijk wel, alleen is het geen bijnieruitputting, maar een teken van depressie. We hebben dus nu al drie syndromen (slaapgebrek, eetstoornis en depressie) die veel beter kunnen verklaren, wat patiënten eventueel hebben, als zij deze symptomen rapporteren. Het interessante is dat ook vaak de schildklier wordt genoemd, want die zou buitengewoon lage concentraties T3 en T4 afgeven. Het profiel is dus verhoogd cortisol en verlaagd schildklierhormoon. Ook dat profiel kennen we, namelijk een van hongersnood, wat weer goed aan zou sluiten op het idee van een eetstoornis. Een recente wetenschappelijke publicatie over een casus van een bodybuilder in wedstrijdvoorbereiding, laat zien wat de hormonale gevolgen zijn van het terugbrengen van het lichaamsvetpercentage van 14 naar 4.5 procent. Inderdaad, de cortisolniveaus stegen en schildklierhormoonconcentraties daalden. Honger lijden, al dan niet uitgelokt door een eetstoornis, leidt tot symptomen die akelig veel lijken op bijnieruitputting. Of is het andersom?

In deze grafiek ziet men de hormoonspiegels van een bodybuilder in wedstrijdvoorbereiding die van 14 naar 4,5 procent lichaamsvet gaat in 6 maanden. Schilderklierhormonen dalen, maar een saillant detail is dat het vetverlies enorm is, ondanks torenhoge cortisolniveaus.

Overwegingen
Dit artikel behandelt zeker niet alles wat Wilson stelt in zijn boek of op zijn website. Dat hoeft ook niet, want het hoeft namelijk geen boekwerk over een boek te worden. De belangrijkste punten zijn natuurlijk dat niemand weet wat bijnieruitputting is, hoe je het kunt meten en of het uberhaupt bestaat. Wat we wel weten is dat het voorgestelde mechanisme in strijd is met alles wat we nu weten over de psychofysiologie, de diagnostische vragenlijst veel te vaag is en dat men mogelijk een veel groter onderliggend probleem van een stoornis maskeert. Ook interessant is dat Wilson een oplossing in de vorm van supplementen verkoopt voor deze niet-bestaande ziekte. Voorstanders van de bijnieruitputting zullen het niet eens zijn met onze analyse en zich vooral richten op alles wat niet in ons artikel staat, maar we zouden een echt openbaar debat verwelkomen. Het is dus een uitnodging. Tot die tijd, zien we geen enkele reden om dit syndroom, serieus te nemen. Dit betekent niet dat we mensen met dit soort symptomen niet serieus nemen, alleen het syndroom niet. Dat onderscheid is voor ons buitengewoon belangrijk.

Ook het screen van duizenden onderzoeken levert geen bewijs op voor het bestaan van bijnieruitputting

Update systematisch overzichtsartikel:
Ruimschoots na de publicatie van dit artikel verscheen een systematisch overzichtsartikel (Cadegiani FA 2016) waarin de vraag onderzocht werd of bijnieruitputting bestaat. De auteurs screenden duizenden artikelen en vonden 58 relevante. In tien artikelen werd de term ‘adrenal fatigue’ gehanteerd, maar in geen van deze werd het cortisol gemeten. In de rest van de onderzoeken werd een keur aan testmethodieken gebruikt om het cortisol te meten, waardoor vergelijk tussen de onderzoeken lastig wordt. In veel gevallen was er geen sprake van een afwijkend cortisolprofiel en in het handvol onderzoeken waarin dit werd wel geconstateerd, bleek geen causale relatie te leggen. De auteurs zeggen expliciteit dat een eventueel afwijkend cortisolprofiel het gevolg kan zijn van andere factoren waar niet gecorrigeerd is waaronder slaapschuld, zoals ook wij hebben verondersteld.

Conclusie
Volgens chiropractor James Wilson lijden we tegenwoordig allemaal aan permanente stress. De daarbij gepaard gaande cortisolafgifte, zou de bijnier uitputten. De sociëteit van 14.000 endocrienologen onderschrijft dat niet, maar Wilson claimt meer te weten. Ook claimt hij een oplossing te hebben in de vorm van peperdure supplementen. Het sterkt het vertrouwen allemaal niet, maar toch blijken talloze professionals deze diagnose van een niet-bestaande ziekte gewoon over te nemen. Daarmee gaan ze voorbij aan mogelijk andere diagnoses en het is nog maar de vraag of we hier echt iemand mee gaan helpen.

Meer artikelen uit deze categorie 'Klinische leefstijl':

Dit onderwerp wordt behandeld in de opleidingen:

Recente artikelen (Kennisbank) uit overige categorieën:

Redactionele noot

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, worden opgeslagen of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Dit artikel is een herpublicatie van de vorige website met nieuw beeldmateriaal.

Geraadpleegde bron(nen)

• Cadegiani FA (2016), Kater CE. Adrenal fatigue does not exist: a systematic review. BMC Endocr Disord. 2016 Aug 24;16(1):48.
• Chandola T (2008), Britton A, Brunner E, Hemingway H, Malik M, Kumari M, Badrick E, Kivimaki M, Marmot M. Work Stress and Coronary Heart Disease: What Are the Mechanisms? Eur Heart J. 2008;29(5):640-648
• Lidia S (2012). Szczepaniak, Ronald G. e.a. Pancreatic Steatosis and Its Relationship to β-Cell Dysfunction in Humans: Racial and Ethnic Variations. Diabetes Care, 2012
• Powell DJ (2013), Liossi C, Moss-Morris R, Schlotz W. Unstimulated cortisol secretory activity in everyday life and its relationship with fatigue and chronic fatigue syndrome: A systematic review and subset meta-analysis. Psychoneuroendocrinology. 2013 Aug 2.
• Wilson J (2001), Wright JV. Adrenal Fatigue: The 21st Century Stress Syndrome. ISBN-13: 978-1890572150