De Hawthorne experimenten kunnen het zogenaamde Hawthorne effect niet bewijzen, maar bestaat het dan niet?

Het Hawthorne-effect in perspectief

door Chivo | feb 20, 2017 | Veranderkunde, Vitaliteitscoach

De Griekse wijsgeer Socrates en Glaucon, broer van Plato, hadden ooit een discussie over rechtvaardigheid. Centraal in de discussie staat het verhaal van de herder, die beschikte over een ring die hem onzichtbaar maakte. Met deze ring vermoordde de herder zijn koning en verleidde diens vrouw. Het punt van Glaucon was dat er weinig van de moraal overeind blijft, als men ongezien en ongestraft zijn gang kan gaan. Socrates en Glaucon konden het er niet over eens worden, aangezien Socrates het argument te beperkt vond. Het idee dat men zich anders gedraagt als men geobserveerd wordt, dat wordt vandaag de dag nog steeds erkend als het Hawthorne-effect. En ook daarover is de discussie nog niet ten einde.

Wat men ook deed, de productiviteit nam toe

Onderzoek in Hawthorne

Toen onderzoekers neerstreken op de telefoonfabriek in Hawthorne, werd een groep van zes jonge dames onderdeel van een experiment. Onder scherp toezicht van een manager werden veranderingen doorgevoerd om het effect op productiviteit te meten (1924-1932). Elke verandering werd van te voren aangekondigd en met langere pauzes nam de productiviteit toe, maar ook als de pauzes verkort werden. Hetzelfde gold voor de belichting. Een toename van licht, maar ook een afname van licht hadden een productieverhogend gevolg. De gefrustreerde onderzoekers kwamen tot de conclusie dat de aandacht zelf, zorgde voor de verhoogde productiviteit. De observant is dan feitelijk een participant. Dit werd later het Hawthorne- of het observanteneffect genoemd.

Observanteneffect of iets anders?

De kritiek

Hoewel het bestaan van het Hawthorne-effect intuïtief lijkt, blijkt het wetenschappelijk nog niet geheel gemakkelijk te bewijzen. In een recent overzichtsartikel (McCarmbridge J 2014) suggereren de auteurs dat er aanwijzingen zijn dat het Hawthorne-effect daadwerkelijk bestaat, maar dat de experimenten teveel ruimte overlaten voor andere interpretaties. Een van de problemen in onderzoeken is het zogenaamde verwachtingseffect. Deelnemers van experimenten gaan er vanuit dat onderzoekers bepaald gedrag verwachten en voldoen eraan om ze te plezieren. Een tweede probleem is dat controlemaatregelen zelf leiden tot verandering van gedrag, omdat het bijvoorbeeld leidt tot betere omstandigheden dan normaal, zoals een aardigere of juist minder aardige toezichthouder, beter licht, beter eten, etc.

Verdwijnt de moraal als je onzichtbaar bent?

De discussie tussen Glaucon en Socrates kan eveneens niet worden teruggebracht tot het bestaan van een enkele factor zoals wel of niet zichtbaar zijn. Zo is bijvoorbeeld het bestaan van een persoonlijkheidstrek genaamd ‘integriteit’ inmiddels geaccepteerd. Het is best mogelijk dat de herder, die de misdaden beging terwijl hij onzichtbaar was, daar buitengewoon slecht op scoorde en dat zou dan eerst getest moeten worden. Men kan dus geen algemene uitspraak doen over zicht- of onzichtbaarheid. Het geeft aan hoe moeilijk onderzoek is, en psychologie in het bijzonder.

Was jij je handen vaker als je geobserveerd wordt?

De onderzoeken

Onderzoek doen naar het Hawthorne effect is dus niet zo heel gemakkelijk, maar er zijn zeker interessante pogingen gedaan. Zo werden bijvoorbeeld 59 ongeïnformeerde vrouwen geobserveerd in een toiletruimte. In de helft van de gevallen was een duidelijke observante aanwezig. De dame in kwestie zat in de lounge voor de ingang van het toilet te lezen en zij begroette een ieder die de toiletruimte betradt. Alleen als de toiletganger alleen was, werd genoteerd of de kraan aanging en voor welke duur. In de tweede situatie was er geen sprake van een zichtbare observant. Elke vijf toiletgangers werd er gewisseld van een zichtbare en onzichtbare observatie. In de zichtbare observatiesituatie bleken 24 van de 31 deelneemsters (77 procent) de handen te wassen na het toiletbezoek, terwijl dit in de niet-zichtbaregroep beperkt bleef tot 11 uit de 28 deelneemsters (39 procent). Hoewel er sprake is van een gelegenheidssteekproef, biedt het toch duidelijke aanwijzingen voor het bestaan van een observanteneffect.

Hoe accuraat denk je dat de voedingsdagboeken zijn die jij nakijkt?

In een ander interessant onderzoek (Stubbe J 2014) werden 59 mannen en vrouwen geronseld voor een leefstijlonderzoek waarvoor ze 12 dagen geïnterneerd werden. Op hun kamers was voedsel aanwezig, maar in 2 blokken van 3 dagen moesten ze hun voeding rapporteren en ze beschikten daarover ook over een keukenweegschaal. Op de andere dagen werd de consumptie ook geobserveerd, het werd alleen niet verteld. Tijdens de rapportagedagen werd er door de deelnemers en vooral door de vrouwen minder gegeten. Ook hier is weer sprake van een zogenaamd observanteneffect.

Is discussieren over de Hawthorne-experimenten nog relevant?

Conclusie

Het idee dat men het gedrag aanpast als men geobserveerd wordt, is van alle tijden. Deze veronderstelling wetenschappelijk bewijzen valt niet mee. De observatie wordt namelijk vaak verstoord door andere factoren, zoals de verwachting of veranderde omstandigheden. Deze factoren zijn bijvoorbeeld onvermeld in het verhaal van Glaucon. Ook de Hawthorne onderzoeken laten teveel te wensen over, maar dat laat onverlet dat een willekeurige observant het gedrag verandert. Coaches en adviseurs dienen daar rekening mee te houden.

Meer lezen uit deze categorie 'Coachen':

Oxytocine, het knuffelhormoon? Is de liefde over?

aIn 2010 werd het hormoon oxytocine wereldwijd populair. De auteurs van een baanbrekend onderzoek concludeerden dat het mensen zou helpen om elkaar meer te vertrouwen en daarmee meer te binden. In een 2011 TED talk gaf Paul Zak, een van de auteurs, een recept mee....

Lessen over veerkracht van David Goggins

David Goggins is een voormalig Navy seal, ultramarathonloper en motiverende spreker. Hij claimt geen bijzondere talenten te hebben, maar wel ontdekt te hebben hoe hij belemmerende gedachten kan overwinnen waardoor hij deze onmenselijke prestaties heeft neer kunnen...

Zijn familieopstellingen effectief?

Familie-opstellingen zijn populair onder coaches en therapeuten. Het is een therapeutische sessie waarbij een deelnemer een vraagstuk inbrengt waar hij of zij helderheid over wil krijgen. Voor de hoofdrolspelers in dat vraagstuk, vaak familieleden van degene die het...

Dit onderwerp komt aan bod in de volgende opleidingen:

Meer lezen uit overige (kennisbank) categorieën:

Opleiding Vitaliteitskundige wordt in 2025 uitgebreid

De opleiding tot vitaliteitskundige bestaat in de huidige vorm sinds 2022 en zal vanaf februari 2025 verder worden uitgebreid. De module Veranderkunde wordt opgesplitst in twee modules om de hoge dichtheid van de stof meer ademruimte te geven. Dit betekent dat de...

Problemen met en oplossingen voor ACT

Dit artikel is integraal overgenomen uit onze nieuwsbrief VisieVitaal (v202301010)Met Acceptance Commitment Therapy (ACT) weet je feitelijk niet wat het doet, je weet niet waarom je het doet, en ook niet of je rapportages kloppen. Er zijn mensen voor minder ontslagen,...

Introductie Chivo kompas

Wat is de basis van duurzame vitaliteit, de energie die nodig is om je leven lang doelen na te streven? Dat kun je meten aan de hand van de psychologische basisbehoeften. We hebben ze voor je samengetrokken tot het Chivo kompas. Vitaliteit en waardigheid Vitaliteit...

Redactionele noot

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, worden opgeslagen of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

We vernemen graag feedback over onze artikelen, omdat we verantwoording afleggen voor claims belangrijk vinden. Dit artikel is een korte post over actualiteit, een uitgelicht onderzoek of een curiositeit. Het is geen uitputtende verhandeling over het onderwerp, maar het is bedoeld om een punt te maken door het in de context te plaatsen.

Wil je kennis uitwisselen over vitaliteit, fitness en leefstijl met andere (aspirant)professionals, bezoek dan onze connect community. Reageren op het artikel kan ook op de community, maar dan in de café's waar je lid van kunt worden.

Geraadpleegde bron(nen)

Landsberger HA (1958) Hawthorne Revisited, Ithaca, 1958.
McCambridge J (2014), Witton J, Elbourne DR. Systematic review of the Hawthorne effect: new concepts are needed to study research participation effects. J Clin Epidemiol. 2014 Mar;67(3):267-77.
Munger K (1989), Harris SJ. Effects of an observer on handwashing in a public restroom. Perceptual and Motor skills, 1989. 69, 773-734
Stubbs RJ (2014), O’Reilly LM, Whybrow S, e.a. Measuring the difference between actual and reported food intakes in the context of energy balance under laboratory conditions. Br J Nutr. 2014 Mar 17:1-12