Coachen in perspectief deel 3: Het Enneagram

Mensen zijn verschillend en juist die variatie maakt het zo interessant. Dat verschil zit hem deels in de persoonlijkheid. Een begrip, dat iets zegt over een aantal min of meer stabiele interne factoren, die waarneembaar zijn in het gedrag tijdens de meeste situaties. Het klinkt daarom logisch om je coachingstechnieken af te stemmen op de persoonlijkheid. Een voorwaarde is dan dat je deze moet kunnen indelen, de zogenaamde typologie. Een populaire methode van persoonlijkheidsbeschrijving is het enneagram. Deze zou tegenwoordig ook wetenschappelijk gevalideerd zijn.

Negen persoonlijkheden die via lijnen van een ster met elkaar in verbinding staan

Enneagram in vogelvlucht
Het woord enneagram stamt van het Griekse ennea, dat negen betekent en grammos, hetgeen iets wat geschreven of getekend is betekent. Het symbool van het enneagram is een negenpuntig sterveelhoek. Elke hoek vertegenwoordigt een persoonlijkheidstype die via de lijnen van de ster met elkaar in verbinding staan. Het gaat om de volgende persoonlijkheden:

1. de Perfectionist: realistisch, consciëntieus, grondig en principieel
2. de Helper: warm, betrokken, hulpvaardig en verzorgend
3. de Presteerder: energiek, optimistisch, zelfverzekerd en doelgericht
4. de Romanticus: gevoelig, warm en scherpzinnig
5. de Waarnemer: introvert, leergierig, analytisch en inzichtelijk
6. de Loyalist: verantwoordelijk, betwijfelend, betrouwbaar en loyaal
7. de Avonturier: energiek, levendig en optimistisch
8. de Baas: direct, onafhankelijk, zelfverzekerd en beschermend
9. de Vredestichter: ontvankelijk, goedaardig en ondersteunend

Elk van de 9 hoofdpersoonlijkheden heeft ook nog drie subtypen. De negen types verhouden zich in een gestructureerde wijze tot elkaar. Als iemand ontspannen en effectief is (in veilige omstandigheden) neemt hij de goede eigenschappen van een bepaald ander type over (in het plaatje tegen de pijlen in) en als iemand juist gespannen is (in stressvolle omstandigheden) neemt hij de slechte eigenschappen van weer een ander type over (met de pijlen mee). Er is dus een relatie tussen de nummers. Via een persoonlijkheidstest, de Riso-Hudson Enneagram Type Indicator (RHETI), kan een persoonlijkheid bepaald worden (Newgent RA 2004). Vervolgens is het, sterk vereenvoudigd, een kwestie van de pijlen volgen en positieve of negatieve kenmerken koppelen. Het is overzichtelijk en dat maakt het ook aantrekkelijk.

De vragenlijst struikelt over de eigen inconsistentie

Wetenschappelijke validiteit
Meten is weten en dat is altijd lastig met iets ongrijpbaars als persoonlijkheid. Dit gebeurt meestal aan de hand van vragenlijsten, waarbij vragen zoals “bent u bang in het donker”, iets moeten zeggen over angst. De vragen worden op verschillende manieren herhaald, zodat bepaalde uitschieters gecorrigeerd kunnen worden en ook om zeker te weten dat er ook gemeten wordt, wat gevraagd wordt. Er wordt gestreefd naar een zogenaamde interne consistentie, waaruit blijkt dat de antwoorden elkaar ook bevestigen in plaats van een warboel opleveren. Hier worden allerlei technieken ingezet die leiden tot een waarde, uitgedrukt in cronbach alfa, een statistische maat. Een waarde van 0.60 is veelal het minimum, 0.70 is aanvaardbaar en 0.80 is toch wel de streefnorm. Bij handhaving van 0.70 halen 3 van 9 schalen (persoonlijkheden) de norm niet, terwijl bij een streven naar 0.80 meer dan de helft het laat afweten. Het bepalen van het persoonlijkheidstype is dus met de RHETI niet heel betrouwbaar. De suggestie dat de nummers en pijlen specifieke relaties met elkaar hebben, is ook onderzocht, maar daar bleek wederom weinig van te kloppen (Edward AC 1991). Heel recent is een proefschrift (Scott SA 2011) gepubliceerd met een nieuwe analyse, waaruit zou moeten blijken dat de persoonlijkheden uit het enneagram wel betrouwbaar vastgesteld kunnen worden. Zover wij hebben kunnen bepalen, is deze analyse nog niet door een peerreview gegaan, een minimale norm voor ons.

Het enneagram is pseudowetenschap

Overwegingen
Er is weinig wetenschappelijke basis voor de betrouwbaarheid van het enneagram. Dat wil niet zeggen dat het niet nuttig kan zijn, maar dan zou gezond boerenverstand het systeem moeten redden. Vragen die rijzen zijn bijvoorbeeld, waarom er 9 persoonlijkheidstypen zijn en geen 15 of 2.000? Is het uit jarenlange observatie ontstaan, waarbij men is gaan clusteren tot de overlap er uit was en er 9 overbleven? Vreemd genoeg is dat niet het geval, want het stond van meet af aan al vast, dat er 9 persoonlijkheden zouden moeten zijn, aangezien de steen der wijzen slechts 9 hoeken heeft. De logica hiervan ontgaat ons volledig, maar we hebben dan ook geen verstand van de steen der wijzen of van het enneagram. Het lijkt dan ook weinig rationeel en minstens net zover gezocht als de vier persoonlijkheidstyperingen van de oude Grieken op basis van lichaamssappen. Het ennegram is pseudowetenschap.

Zelfs een sterke vereenvouding van het psycholologisch model levert al 3.250 persoonlijkheidsvarianten op

Waar we wel in onderricht zijn, is persoonlijkheidsleer in de psychologie, waar het enneagram overigens geen plaats heeft. Sterker nog, een psycholoog die verbonden is aan de beroepsorganisatie kan bij gebruik van het enneagram zelfs formeel aangesproken worden op ondeskundigheid. Het dominante model voor persoonlijkheidsbeschrijving in de psychologie, is de Big Five. Er is in dit model geen sprake van 5 persoonlijkheden, maar van vijf factoren, die je kunt beschouwen als hoofdingredienten van een persoonlijkheid. Elk van deze ingredienten heeft nog eens 6 onderliggende subtypes, die facetten genoemd worden. De totstandkoming van deze factoren is decennialang werk geweest van verzamelen en clusteren. Een van de factoren is bijvoorbeeld een schaal genaamd autonomie, waarbij aan weerzijden confronterend en harmonieus gedrag te vinden zijn. Niemand is 100% confronterend en niemand is 100% harmonieus. Men bevindt zich ergens in een continuüm van de twee uiteinden. Als we alleen de 5 factoren zouden gebruiken met een vijfpuntsschaal (onrealistisch grof), dan heb je al 3.250 persoonlijkheden. Dan hebben we het nog niet eens over het verfijnen van de schalen of het gebruik van de onderliggende facetten, waarmee een oneindige hoeveelheid combinaties gevormd kunnen worden.

Het enneagram doet geen recht aan de enorme variatie in persoonlijkheden

We kunnen in ieder geval vaststellen dat we zelfs het beperkt aantal van 3.250 persoonlijkheden, al logischer vinden klinken dan de 9 van het enneagram of eventueel 27 als je rekening houdt met de 3 subtypen. Nog los van de tot standkoming en de wetenschappelijke betrouwbaarheid, is de Big Five gebaseerd op een beperkt aantal gedragsbeschrijvingen, die opgemengd kunnen worden tot ontelbare persoonlijkheden. Het enneagram daarentegen biedt een beperkt aantal persoonsbeschrijvingen met een beperkt aantal gedragskenmerken. De aantrekkelijkheid ervan ligt mogelijk gelegen in de overzichtelijkheid, maar het uitgangspunt van het enneagram doet stomweg geen recht aan de enorme variatie in mensen. De Big Five is het best onderzocht en hoewel niet onomstreden, wel de gouden standaard. Indien men in de toekomst, een statistisch valide vragenlijst rond het enneagram kan construeren, is het nog maar de vraag hoe deze correleert met de Big Five. Een consistente vragenlijst, die bij het enneagram dus nog steeds ontbreekt, is nog geen garantie dat het onderliggend model ook correct is.

Het is heel gemakkelijk om jezelf te herkennen in een willekeurige persoonsbeschrijving en dat wordt het Forer effect genoemd

Het model bewijst zich natuurlijk in de praktijk en mensen herkennen zich in een van de 9 types, zoals men dat ook doet in horoscoopbeschrijvingen. Dit fenomeen is uitgebreid onderzocht en heet het Forer effect, genoemd naar de psycholoog die in een experiment aantoonde, dat willekeurig samengestelde persoonbeschrijvingen als zeer nauwkeurig ervaren worden door ontvangers, als deze met overtuiging worden gepresenteerd (Forer BR 1949).

Is coachen op persoonlijkheid nuttig en is het enneagram dan een optie die overwogen zou moeten worden

Conclusie
Typologie is van alle tijden en de oude Grieken gebruikten al 4 persoonlijkheidstypen op basis van lichaamssappen. Inmiddels zijn er vele typeringen en systemen in omloop. Er rijzen echter twee vragen voor de coach. Is het nuttig om op persoonlijkheid te coachen en de tweede vraag is, dient men dat te doen met het enneagram. Aangezien er sprake is van verschillen in persoonlijkheden, dicteert logisch verstand dat je je aanpak zou moeten differentieren. Het probleem wat zich echter aandient, is dat er geen bewijs is dat dit ook daadwerkelijk leidt tot betere resultaten (Hough LM 2005, Stewart LJ 2008). De bruikbaarheid is dus gering. Daarnaast is het nog maar de vraag of de keuze dan zou moeten vallen op het weinig betrouwbare, het beperkte, het onlogische en in de ogen van sommigen het absurde enneagram.

Meer lezen uit deze categorie 'Coachen':

Dit onderwerp komt aan bod in de volgende opleidingen:

Meer lezen uit overige (kennisbank) categorieën:

Redactionele noot

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, worden opgeslagen of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

We vernemen graag feedback over onze artikelen, omdat we verantwoording afleggen voor claims belangrijk vinden. Dit artikel is een korte post over actualiteit, een uitgelicht onderzoek of een curiositeit. Het is geen uitputtende verhandeling over het onderwerp, maar het is bedoeld om een punt te maken door het in de context te plaatsen. 

Wil je kennis uitwisselen over vitaliteit, fitness en leefstijl met andere (aspirant)professionals, bezoek dan onze connect community. Reageren op het artikel kan ook op de community, maar dan in de café's waar je lid van kunt worden.

Geraadpleegde bron(nen)

• Edward AC (1991) Clipping the wings off the enneagram; a study in people’s perceptions of a ninefold personality typology. Social behavior and Personality, Volume 19, 1991, Issue 1
• Forer BR (1949) The fallacy of personal validation: A classroom demonstration of gullibility. Journal of Abnormal and Social Psychology (American Psychological Association) 44 (1): 118–123.
• Hough LM (2005), Oswald FL. They’re right, well mostly right: Research evidence and an agenda to rescue personality testing from 1960s insights. Human Performance, 18, 373-387.
• Newgent RA (2004), Parr pe, Newman i, Higgins KK. The Riso-Hudson Enneagram Type Indicator: Estimates of Reliability and Validity. Measurement and Evaluation in Counseling and Development (2004) Volume: 36, Issue: 4, Pages: 226-237
• Palmer H. Handboek Enneagram. ISBN 9021586975
• Scott SA (2011) An analysis of the validity of the Enneagram. THE COLLEGE OF WILLIAM AND MARY, 2011, 198 pages; 3467070
• Stewart LJ (2008), Palmer S, Wilkin H, Kerrin M. The Influence Of Character: Does Personality Impact Coaching Success? International Journal of Evidence Based Coaching and Mentoring. Vol. 6, No.1:32, February 2008